Σφυριά: Αυτή η Σπάνια Ελληνική Σφυριχτή Γλώσσα Εξαφανίζεται Ραγδαία
Κρυμμένο στις πλαγιές του Όρους Όχη, στα νότια της Εύβοιας, του δεύτερου μεγαλύτερου νησιού στην Ελλάδα, βρίσκεται το μικροσκοπικό χωριουδάκι της Αντιάς - είναι τόσο μικρό που δεν εμφανίζεται καν στο Google Maps. Ωστόσο, αυτό το χωριό, χωμένο στις απομακρυσμένες πλαγιές της Ελλάδας, φιλοξενεί μια από τις πιο συναρπαστικές πολιτιστικές πρακτικές στον κόσμο: τη σφυριά.
Τι Είναι Η Σφυριά;
Η Σφυριά (η οποία γράφεται και ως σφιριά) είναι το όνομα της ντόπιας αρχαίας ελληνικής σφυριχτής γλώσσας της Αντιάς, η οποία πιστεύεται ότι υπάρχει εδώ και περισσότερα από 2500 χρόνια. Αποτελεί τη μοναδική σφυριχτή γλώσσα στην Ελλάδα και μόλις μια από τις δύο σφυριχτές διαλέκτους σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Μια σφυριχτή γλώσσα; Ναι, σωστά διαβάσατε!
Για χιλιετίες, οι βοσκοί της Αντιάς χρησιμοποιούν το σφυριχτό λόγο για να επικοινωνούν μεταξύ τους κατά μήκος τεράστιων αποστάσεων. Αυτό συμβαίνει καθώς ο σφυριχτός ήχος μπορεί να ταξιδέψει δέκα φορές πιο μακριά ακόμα και από το να φωνάξει κάποιος – έως και 4 χιλιόμετρα (2.5 μίλια).
Η ονομασία σφυριά προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «σφυρίζω». Οι ντόπιοι κάτοικοι και οι ειδικοί θεωρούν τη σφυριά μια κανονική γλώσσα, ωστόσο τεχνικά είναι αυτό που οι γλωσσολόγοι χαρακτηρίζουν ως επίπεδο ύφους του λόγου, παρόμοιο με τους ψιθύρους ή τις φωνές.
Στην πραγματικότητα, αντί να αποτελεί ξεχωριστή γλώσσα, η σφυριά είναι μια σφυριχτή έκδοση των νέων ελληνικών, όπου τα γράμματα, οι λέξεις και οι συλλαβές σφυρίζονται αντί να εκφέρονται με λόγο. Η γραμματική και το λεξιλόγιο παραμένουν ίδια, επιτρέποντας στους ομιλητές της σφυριάς να πραγματοποιούν ολόκληρες συζητήσεις – ακόμη και τις πιο περίπλοκες – σε μεγάλες αποστάσεις.
Πώς Ακούγεται Η Σφυριά;
Για να πάρετε μια γεύση του πώς ακούγεται να σφυρίζει κανείς στα ελληνικά, καθώς και για την προφορά της σφυριάς, μπορείτε να δείτε το παρακάτω YouTube video.
Πώς μπορούν, όμως, οι άνθρωποι «να μιλούν» με σφυρίγματα; Τα γράμματα και οι συλλαβές σχετίζονται με διακριτούς ήχους και συχνότητες. Κάθε σφύριγμα μπορεί να γίνει διακριτό από τον τόνο του και το αν είναι διακοπτόμενο ή συνεχόμενο. Καθώς οι σφυριχτές της σφυριάς μιμούνται το ρυθμό της καθομιλουμένης ελληνικής γλώσσας, οι εκπαιδευμένοι ακροατές μπορούν «να αποκρυπτογραφήσουν» το σφυριχτό μήνυμα. Με εξάσκηση, οι σφυριχτές μπορούν να διαβιβάσουν ό,τι μήνυμα θέλουν!
Ένα Αρχαίο Μυστήριο: Η Προέλευση Της Ελληνικής Σφυριχτής Γλώσσας
Οι σφυριχτές γλώσσες έχουν μια μακρόχρονη ιστορία και οι καταβολές τους πιθανότατα σχετίζονται με καθαρά πρακτικούς λόγους.
Η πρώτη αδιαμφισβήτητη απόδειξη της ύπαρξης μιας σφυριχτής γλώσσας εντοπίζεται στο Le Canarien, ένα βιβλίο συμβάντων που γράφτηκε από δύο Φραγκισκανούς ιερείς που, το 1402, συνόδευσαν το Γάλλο εξερευνητή Jean de Béthancourt στην αποστολή του για την κατάληψη των Κανάριων Νήσων. Στο βιβλίο αναφέρονται σε ανθρώπους που μιλούσαν «με δύο χείλη και σαν να μην είχαν γλώσσα». Έρευνες έχουν καταδείξει ότι πιθανότατα αυτό με το οποίο ήρθαν αντιμέτωποι ήταν το σφύριγμα – μια σφυριχτή μορφή της τοπικής βερβερικής γλώσσας. (Meyer, 2005)
Γυρνώντας πίσω στην Ελλάδα και στην Αντιά, παρότι δεν είναι ξεκάθαρο πώς ξεκίνησε η σφυριά, υπάρχουν αρκετές θεωρίες.
Οι πιο ευφάνταστες από αυτές τοποθετούν την προέλευση της ελληνικής σφυριχτής γλώσσας στη βυζαντινή εποχή με τα υψηλά επίπεδα εγκληματικότητας ή στην προ-χριστιανική εποχή. Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, οι ντόπιοι χρησιμοποιούσαν τα σφυρίγματα ως ένα μυστικό τρόπο να ειδοποιούν ο ένας τον άλλο για πιθανούς κινδύνους από αντίπαλα χωριά ή πειρατές, καθώς μόνο εκείνοι μπορούσαν να αντιληφθούν τη συγκεκριμένη διάλεκτο. Η ίδια επικοινωνιακή τεχνική χρησιμοποιήθηκε και από αντάρτες πολεμιστές σε μεταγενέστερους πολέμους.
Μια άλλη εκδοχή αναφέρεται σε Πέρσες στρατιώτες που κατέφυγαν στα ορεινά αφού έχασαν τη Μάχη της Σαλαμίνας το 480 π.Χ.. Οι συγκεκριμένοι στρατιώτες – που προηγουμένως φυλούσαν Έλληνες φυλακισμένους στην περιοχή της Καρύστου – χρησιμοποιούσαν μια σφυριχτή γλώσσα για να στέλνουν κωδικοποιημένα μηνύματα και να επικοινωνούν μεταξύ τους χωρίς να αποκαλύπτουν την τοποθεσία τους. Θεωρητικά, μετά από αυτό, οι ντόπιοι της περιοχής υιοθέτησαν την ίδια πρακτική.
Το πιθανότερο, ωστόσο, είναι ότι οι ρίζες της σφυριάς εντοπίζονται στην ίδια την περιοχή – στην ορεινή τοπογραφία της Νότιας Εύβοιας – και στον παραδοσιακό τρόπο ζωής των βοσκών που κατοικούν εκεί. Με τους ανθρώπους να είναι διασκορπισμένοι κατά μήκος των πλαγιών και με τον καθένα να φροντίζει το κοπάδι του, το σφύριγμα αποδείχτηκε ένας πολύ πρακτικός τρόπος για να στέλνουν μηνύματα ο ένας στον άλλο.
Πότε «Ανακαλύφθηκε» Η Σφυριά;
Παρότι η σφυριά «μιλιέται» εδώ και αρκετούς αιώνες, η ύπαρξή της ήταν τελείως άγνωστη έξω από αυτό το μικροσκοπικό χωριουδάκι μέχρι εξαιρετικά πρόσφατα.
Το Μάρτιο του 1969, ένα ιδιωτικό αεροπλάνο συνετρίβη στο Όρος Όχη, κοντά στην Αντιά. Οι κάτοικοι του χωριού παρείχαν βοήθεια στους διασώστες που, στην αναζήτησή τους για τον αγνοούμενο πιλότο, επιχειρούσαν στα πυκνά δάση των βουνών. Όπως ήταν φυσικό, οι ντόπιοι χρησιμοποιούσαν τη σφυριχτή τους γλώσσα για να επικοινωνούν μεταξύ τους κατά τη διάρκεια της αποστολής έρευνας και διάσωσης. Ήταν η πρώτη φορά που άτομα «από τον έξω κόσμο» άκουγαν τη σφυριά.
Φανταστείτε την έκπληξη των διασωστών όταν έμαθαν ότι αυτό που στα δικά τους αυτιά ακουγόταν ως τιτίβισμα, στην πραγματικότητα ήταν ολόκληρες συζητήσεις που πραγματοποιούνταν από το ένα βουνό στο άλλο!
Πόσες Σφυριχτές Γλώσσες Υπάρχουν;
Οι σφυριχτές γλώσσες δεν αποτελούν φαινόμενο που εντοπίζεται αποκλειστικά στην Ελλάδα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν δεκάδες παραδείγματα ανά τον κόσμο, που αφορούν στην πλειονότητά τους ορεινές περιοχές. Ωστόσο, μεταξύ όλων αυτών, η σφυριά αποτελεί τη γλώσσα που απειλείται περισσότερο από εξαφάνιση.
Σήμερα υπάρχουν έως και 70 άλλες σφυριχτές γλώσσες στον κόσμο. Ο Julien Meyer, ένας από τους σημαντικότερους ερευνητές σφυριχτών γλωσσών παγκοσμίως, προσπαθεί να αντιληφθεί τους σύνθετους μηχανισμούς του σφυριχτού «λόγου» και να δημιουργήσει διαπολιτισμικά δίκτυα για την έρευνα των σφυριχτών γλωσσών. Εικάζει, μάλιστα, ότι το σφύριγμα μπορεί ακόμη και να προϋπήρχε του προφορικού λόγου.
Άλλες σφυριχτές γλώσσες αποτελούν, μεταξύ άλλων, η Gavião στον Αμαζόνιο, οι Mazatec και Chinantec στο Μεξικό, η Béarnais Ossalois στα Πυρηναία όρη και οι Akha και Hmong στη Νοτιοανατολική Ασία.
Η πιο ανθεκτική και πιθανώς η πιο γνωστή σφυριχτή γλώσσα είναι η silbo gomero, που χρησιμοποιείται στην περιοχή La Gomera στις Κανάριες Νήσους. Όπως και στην περίπτωση της σφυριάς, το όνομα silbo προέρχεται από την ισπανική λέξη που σημαίνει «σφυρίζω» (silbar), ενώ όσοι μιλούν silbo αναφέρονται ως σφυριχτές (silbadores). Η γλώσσα Silbo Gomero συμπεριλήφθηκε στη λίστα της UNESCO για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας το 2009.
Μια ακόμα σφυριχτή γλώσσα αποτελεί και η Kuşköy στην Τουρκία. Η περιβόητη «γλώσσα των πουλιών» από τα Ποντιακά όρη στα βόρεια της Τουρκίας ακολούθησε τη silbo gomero στη λίστα για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά το 2017.
Μια Από Τις Πιο Σπάνιες Γλώσσες Του Κόσμου Είναι Αντιμέτωπη Με Εξαφάνιση
Σύμφωνα με την UNESCO, η silbo gomero αποτελεί τη μόνη πλήρως ανεπτυγμένη σφυριχτή γλώσσα στον κόσμο που χρησιμοποιείται από μια μεγάλη κοινότητα – περισσότερους από 22.000 ανθρώπους. Στον αντίποδα, η σφυριά έχει περίπου 6 εναπομείναντες ομιλητές – και ο αριθμός αυτός μειώνεται δραστικά.
Μάλιστα, σύμφωνα με τον Άτλα των Υπό Εξαφάνιση Γλωσσών της Γης της UNESCO, καμία άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα – σφυριχτή ή άλλη – δεν έχει λιγότερους εν ζωή ομιλητές από τη σφυριχτή γλώσσα της Ελλάδας.
Επομένως, γιατί δεν συγκαταλέγεται στη Λίστα της UNESCO για την Άυλη Κληρονομιά; Πρέπει να σημειωθεί ότι τα στοιχεία άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς που καταφέρνουν να μπουν τελικά στη λίστα, έχουν τεθεί υπό εξέταση μετά από αίτημα των εκάστοτε κρατών. Έως σήμερα, η Ελλάδα δεν έχει πραγματοποιήσει κάποιο αίτημα για τη συμπερίληψη της σφυριάς. στην εν λόγω λίστα.
Γιατί Η Σφυριά Διατρέχει Τόσο Μεγάλο Κίνδυνο Προς Εξαφάνιση;
Πίσω στο 1980, οι ντόπιοι προσπαθούσαν να διατηρήσουν ζωντανή τη γλώσσα διδάσκοντάς τη στα παιδιά τους όταν εκείνα έφταναν στην ηλικία των 6 ετών. Ωστόσο, η κατάσταση είναι αρκετά διαφορετική σήμερα.
Μια από τις κύριες απειλές που διατρέχει η συγκεκριμένη γλώσσα σχετίζεται με το γηραιό πληθυσμό της περιοχής. Πολλοί σφυριχτές έχουν πεθάνει, ενώ κάποιοι από αυτούς που βρίσκονται ακόμη ανάμεσά μας χάνουν τα δόντια τους, με αποτέλεσμα να τους είναι αρκετά δύσκολο «να προφέρουν» τους σφυριχτούς επιτονισμούς.
Πέραν αυτού, όμως, ένας πολύ σημαντικός παράγοντας είναι ότι οι εποχές αλλάζουν. Με το πέρασμα των χρόνων, πολλοί από τους κατοίκους της Αντιάς έχουν εγκαταλείψει το χωριό για να εγκατασταθούν σε μεγαλύτερες πόλεις, ενώ και ο τρόπος ζωής όσων έχουν παραμείνει στο χωριό έχει αλλάξει δραστικά κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
Μέχρι το 1997, στην Αντιά υπήρχε μόνο ένα τηλέφωνο. Όσα νέα έφταναν στο χωριό μέσω τηλεφώνου, διαβιβάζονταν σφυριχτά στην υπόλοιπη οικογένεια. Αυτό απλώς δεν μπορεί να συμβεί πλέον.
Καθώς οι άνθρωποι πεθαίνουν ή μετακομίζουν και οι κοινωνικές δομές του χωριού αλλάζουν, η σφυριά έχασε σταδιακά τους ομιλητές της – και μαζί με αυτούς ένα σημαντικό μέρος της κουλτούρας τους.
Όπως το έθεσε κάποτε και ο κύριος Παναγιώτης Τζαναβάρης, ο καλύτερος σφυριχτής της Αντιάς, «είναι ο τρόπος ζωής μας και αν εξαφανιστεί, τότε θα χαθεί και η πολιτισμική ταυτότητα αυτού του χωριού».
Τι Μέτρα Λαμβάνονται Για Τη Διατήρηση Της Ελληνικής Σφυριχτής Γλώσσας;
H Δήμητρα Hengen, μια Ελληνίδα γλωσσολόγος που μίλησε στο BBC Travel, αναφέρει τα παρακάτω:
Από τη φύση της, μια σφυριχτή γλώσσα απειλείται ήδη σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από μια γλώσσα που μιλιέται διότι είναι πολύ πιο δύσκολο να αναπαραχθεί. Εκτός αν αλλάξει κάτι δραστικά, προβλέπω ότι η σφυριά θα εξαφανιστεί στο πολύ άμεσο μέλλον και είναι μια τραγωδία.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο που έχει να αντιμετωπίσει η σφυριά είναι ότι αποτελεί μια γλώσσα που μπορεί να διδαχθεί μόνο προφορικά, περνώντας από άνθρωπο σε άνθρωπο και από γενιά σε γενιά. Με μόλις έξι άτομα να έχουν απομείνει για να τη διδάξουν, αυτό γίνεται όλο και πιο δύσκολο.
Πολλοί στην Αντιά ευελπιστούν να κάνουν αίτημα στην κυβέρνηση προκειμένου εκείνη με τη σειρά της να καταθέσει αίτηση στην UNESCO. Με το να θεωρηθεί η σφυριά ως σημαντικό τμήμα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας – το οποίο μάλιστα έχει ανάγκη από διαφύλαξη – θα υποκινηθεί η ιδιαίτερα αναγκαία διεθνής αναγνώριση του ζητήματος. Και, ευελπιστούμε ότι, θα εμπνεύσει τους ανθρώπους να την επαναφέρουν από το χείλος της καταστροφής.
Ο μεγαλύτερος υποστηρικτής της σφυριάς ήταν ο κ. Παναγιώτης Τζαναβάρης. Το 2010, ο κ. Τζαναβάρης εγκαθίδρυσε τον Πολιτιστικό Σύλλογο των Απανταχού Αντιωτών, σε μια προσπάθεια να επαναφέρει τη γλώσσα που χανόταν. Το 2014, υποδέχθηκε μια ομάδα γλωσσολόγων από το Harvard και το Yale, οι οποίοι έφτασαν με σκοπό να τον βοηθήσουν να καταγράψει τη σφυριά για τις επόμενες γενιές.
Πιο πρόσφατα, ο ίδιος καθώς και άλλοι κάτοικοι του χωριού συμμετείχαν και σε ένα σύντομο ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, το 2016. Όλα αυτά αποτελούσαν μέρος της προσπάθειας του κ. Τζαναβάρη να τραβήξει την προσοχή του κόσμου στη σφυριά και, αν όλα πάνε καλά, να λειτουργήσει καταλυτικά για την αναγέννησή της.
Σε μια άλλη προσπάθεια να αναζωογονηθεί το ενδιαφέρον των ντόπιων, ο δήμος της Καρύστου (στον οποίο υπάγεται η Αντιά) οργάνωσε το πρώτο Φεστιβάλ Σφυριχτής Γλώσσας, το 2016. Ας ελπίσουμε ότι αυτή η παράδοση θα συνεχιστεί.
Σφυριά: Μπορεί Η Σφυριχτή Γλώσσα Της Ελλάδας Να Διασωθεί;
Δεν είναι εύκολο να φτάσει κανείς στην Αντιά. Από την Αθήνα πρέπει πρώτα να οδηγήσεις μέχρι το λιμάνι της Ραφήνας και στη συνέχεια να πάρεις το ferry boat για την Εύβοια, όπου η διαδρομή διαρκεί μια ώρα. Μόλις φτάσεις στο νησί σε περιμένει ένα άλλο ταξίδι ανεβαίνοντας τις γεμάτες ανεμογεννήτριες πλαγιές του Όρους Όχη. Μετά από μια ώρα οδήγησης στους στριφογυριστούς δρόμους του βουνού, φτάνεις στην Αντιά.
Αυτή η απομόνωση αποτελεί τόσο ευλογία όσο και κατάρα για τη σφυριά. Χάρη σε αυτή την απομόνωση, η συναρπαστική αυτή σφυριχτή γλώσσα διατηρήθηκε για τόσα πολλά χρόνια. Ωστόσο, αυτή είναι – μαζί με την έλλειψη σήματος κινητής τηλεφωνίας – που κάνει το χωριό λιγότερο ελκυστικό στις νεότερες γενιές. Τις τελευταίες δεκαετίες, ο πληθυσμός της Αντιάς έχει μειωθεί από 250 σε 37 κατοίκους, καθώς οι άνθρωποι φεύγουν σε αναζήτηση μιας καλύτερης τύχης. Και αυτοί οι νέοι προορισμοί δεν ευνοούν τις σφυριχτές συζητήσεις.
Ο κ. Παναγιώτης Τζαναβάρης απεβίωσε πρόσφατα, ωστόσο ας ελπίσουμε ότι η κληρονομιά του θα συνεχίσει να υπάρχει και ότι θα αναλάβουν άλλοι το σκοπό διατήρησης της σφυριάς.
«Για χρόνια, οι άνθρωποι στην Αντιά μιλούν για μια γλώσσα που εξαφανίζεται.», είχε πει ο κ. Τζαναβάρης στον Eliot Stein του BBC Travel. «Όμως με τη βοήθειά σας, ίσως μπορούμε να ξεκινήσουμε να μιλάμε για μια γλώσσα που επιβίωσε.».
Σχετικές Δημοσιεύσεις
Σχετικά με τη Συγγραφέα
Η Αλεξάνδρα είναι υποψήφια Διδάκτωρ και ερευνήτρια με ειδίκευση στον τομέα της ασφάλειας στη Μέση Ανατολή, τις διεθνείς σχέσεις και τις φυλές. Έχει εργαστεί στο μη-κερδοσκοπικό τομέα, στο χώρο της εκπαίδευσης και ενίσχυσης της απασχόλησης για τους νέους πτυχιούχους στην Ελλάδα. Ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την ιστορία των ιθαγενών λαών, τη βιωσιμότητα και την κλιματική αλλαγή.
Comments